Cukrzyca należy do grupy chorób metabolicznych, charakteryzujących się hiperglikemią (podwyższonym poziomem glukozy) powstałą na skutek defektu wydzielania i/lub działania insuliny. Cukrzyca typu 1 stanowi ok. 10% wszystkich typów cukrzycy i dotyczy głównie dzieci oraz osób młodych poniżej 30. roku życia. Początek zachorowania przypada zazwyczaj między 10. a 14. rokiem życia. Pamiętajmy jednak, że ten typ cukrzycy może pojawić się w każdym wieku, dotykając także osób starszych. Cukrzyca typu 1 występuje głównie u osób z prawidłową masą ciała, jednak nadwaga i otyłość nie wykluczają pojawienia się tej choroby.

Cukrzyca typu 1 – definicja i przyczyny

Cukrzyca typu 1, zwana dawniej insulinozależną, polega na destrukcji komórek β trzustki, co zazwyczaj prowadzi do bezwzględnego niedoboru insuliny.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) cukrzycę typu 1 możemy podzielić na:

• autoimmunologiczną, w której dochodzi do autodestrukcji, czyli wytworzenia autoprzeciwciał niszczących własne komórki β trzustki,
• idiopatyczną, o nieznanym pochodzeniu. Ten typ cukrzycy występuje znacznie rzadziej i charakteryzuje się niższym poziomem insuliny we krwi i kwasicą ketonową.

Mechanizmy zapoczątkowujące autoimmunologiczną destrukcję komórek β trzustki nie są do końca poznane. Wskazuje się między innymi na czynniki genetyczne. Ważną rolę odgrywa również współwystępowanie innych chorób o podłożu autoimmunologicznym, takich jak:

• choroba Addisona,
• niedokrwistość Addisona-Biermera,
• choroba Hashimoto,
• bielactwo,
• celiakia, czy autoimmunologiczne zapalenie wątroby.

Cukrzyca typu 1 – objawy

Objawy kliniczne wynikające z niedoboru lub braku insuliny występują, gdy zniszczonych jest ponad 90% komórek β trzustki. Nasilają się one w wyniku utrzymującej się hiperglikemii, czyli wysokiego poziomu cukru we krwi spowodowanego niedoborem insuliny.

Do najczęstszych objawów cukrzycy typu 1 zaliczyć można:

• bardzo duże pragnienie,
• uczucie suchości w jamie ustnej,
• częste oddawanie moczu (od kilku do kilkunastu litrów na dobę),
• dosyć gwałtowne chudnięcie przy stałym lub zwiększonym apetycie,
• zaburzenia widzenia,
• zapach acetonu z ust.

Z czasem może pojawić się nasilone osłabienie i zmęczenie organizmu oraz kwasica ketonowa, która prowadzić może do śpiączki. Do mniej typowych objawów zaliczyć można zmiany ropne na skórze, suchość skóry czy stan zapalny narządów moczowo-płciowych.

UWAGA! W przypadku wystąpienia powyższych objawów należy zgłosić się do lekarza i wykonać badanie glikemii. Niejednokrotnie pacjenci z widocznymi objawami wymagają hospitalizacji i wprowadzenia odpowiedniej insulinoterapii.

Cukrzyca typu 1 – powikłania przewlekłe

Pacjenci z długo utrzymującą się hiperglikemią są bardziej narażeni na występowanie szeregu powikłań związanych z zaburzeniem pracy, uszkodzeniem i/lub niewydolnością wielu narządów. W przypadku tych o charakterze przewlekłym mówimy o powikłaniach mikroangiopatycznych dotyczących małych naczyń krwionośnych oraz powikłaniach makroangiopatycznych, które dotykają dużych naczyń krwionośnych.

1. Neuropatia cukrzycowa

Najczęstsza z przewlekłych powikłań cukrzycy. Hiperglikemia powoduje uszkodzenie i zanik neuronów. W początkowej fazie neuropatii chory odczuwa mrowienie stóp i rąk oraz zauważa mniejszą wrażliwość na temperaturę. Z czasem pojawia się drętwienie mięśni oraz naprzemienne odczuwanie zimna i gorąca. Konsekwencją neuropatii cukrzycowej może być rozwój stopy cukrzycowej.

Stopa cukrzycowa, czyli zespół stopy cukrzycowej objawia się jako owrzodzenie, zakażenie i/lub destrukcja tkanek miękkich stopy poniżej kostki.

2. Nefropatia cukrzycowa (cukrzycowa choroba nerek)

Jest to czynnościowe i strukturalne uszkodzenie nerek, powstałe na skutek utrzymującej się hiperglikemii. Rozwój nefropatii cukrzycowej w dużej mierze zależy od długości trwania choroby, stopnia niewyrównania glikemii, czynników genetycznych i towarzyszącego nadciśnienia tętniczego. Objawy nefropatii pojawiają się dopiero w zaawansowanym stadium choroby i polegają na ogólnym osłabieniu organizmu, większej podatności na zmęczenie, szaroziemistym kolorze skóry czy obrzękach.

3. Retinopatia cukrzycowa (cukrzycowa choroba oczu)

Rozwija się wraz z czasem trwania cukrzycy typu 1. Na początku choroby bowiem dotyka około 2% pacjentów, po 15 latach prawie 100% chorych. Rozwojowi retinopatii cukrzycowej sprzyjają zaburzenia gospodarki lipidowej, okres dojrzewania, nadciśnienie tętnicze, nefropatia cukrzycowa, ciąża oraz operacja zaćmy. Dlatego tak ważne jest przeprowadzanie systematycznych badań przesiewowych dna oka w kierunku retinopatii cukrzycowej.

Wśród innych powikłań narządu wzroku wymienić można: zaburzenia refrakcji, jaskrę wtórną krwotoczną oraz zaćmę.

4. Miażdżyca i inne choroby układu krążenia

Mowa tu przede wszystkim o zwiększonym ryzyku zawału serca, choroby niedokrwiennej serca czy udaru mózgu. U chorych z cukrzycą typu 1 miażdżyca rozwija się w szybszym tempie, dotykając młodszych pacjentów. U osób chorujących na cukrzycę typu 1 i zmagających się jednocześnie z zespołem metabolicznym częściej rozpoznawana jest tzw. cukrzyca podwójna. Zwiększa ona ryzyko powikłań związanych z miażdżycą pomimo wyrównanej glikemii.

5. Zmiany skórne, stawowe i kostne

Wymienić tu można między innymi: pęcherzycę i plamicę cukrzycową, rogowacenie ciemne, zespół cieśni nadgarstka, osteopenię i osteoporozę ogólną lub miejscową.

Cukrzyca typu 1 – powikłania ostre

Wśród najczęściej występujących ostrych powikłań cukrzycy typu 1 wyróżnić można:

1. Hipoglikemię, czyli tzw. niedocukrzenie

Jest to spadek stężenia glukozy we krwi poniżej 70 mg/dl, niezależnie do występujących objawów klinicznych. Jedną z najczęstszych przyczyn wystąpienia hipoglikemii jest podanie zbyt dużych dawek insuliny, niewłaściwa dieta związana z niewystarczającą podażą węglowodanów w posiłku lub zwiększone zużycie glukozy na skutek intensywnej aktywności fizycznej.

2. Kwasicę ketonową

To niejednokrotnie jeden z pierwszych objawów cukrzycy typu 1; pojawia się w wyniku zbyt późnego rozpoznania choroby. Rozwija się, gdy insulina nie ma możliwości dopływania do organizmu i we krwi oraz moczu zaczynają się pojawiać ciała ketonowe. Kwasica ketonowa objawia się nadmiernym pragnieniem, nudnościami i wymiotami, wielomoczem czy ciężkim, kwasiczym oddechem. Wśród najczęstszych przyczyn kwasicy ketonowej wymienia się podanie zbyt małej dawki insuliny, towarzyszące infekcje lub przerwanie stosowanej insulinoterapii.

Cukrzyca typu 1 – diagnoza

Cukrzycę typu 1 diagnozuje się na podstawie obrazu klinicznego choroby, gdy mamy do czynienia z hiperglikemią i przynajmniej jednym z poniższych objawów:

• gwałtowna utrata masy ciała,
• kwasica ketonowa,
• wiek <50 roku życia,
• BMI <25 kg/m²,
• dodatni wywiad w kierunku chorób autoimmunologicznych.

W przypadku cukrzycy o charakterze autoimmunologicznym niezbędne jest oznaczenie we krwi autoprzeciwciał odzwierciedlających autodestrukcję komórek β trzustki. Mowa tu o następujących przeciwciałach:

• ICA, przeciwciała przeciw antygenom cytoplazmatycznym komórek wysp β trzustki,
• anty-GAD, przeciwciała przeciw dekarboksylazie kwasu glutaminowego,
• przeciwciał przeciw wewnątrzplazmatycznej domenie fosfatazy tyrozynowej,
• ZnT8, przeciwciała przeciw transporterowi cynkowemu.

Profilaktyka i leczenie cukrzycy typu 1

Najlepszą formą profilaktyki rozwoju powikłań jest dbanie o utrzymanie prawidłowego poziomu glukozy we krwi. Według Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (PTD) dąży się do poniższych wartości docelowych:

• glikemii na czczo i przed posiłkami: 80-110 mg/dl,
• 2 godziny po rozpoczęciu posiłku w samokontroli <140 mg/dl,
• HbA1c ≤6,5%.

Pacjent z cukrzycą typu 1 powinien regularnie monitorować poziom glukozy we krwi, aby skutecznie zarządzać chorobą i unikać powikłań. Dzięki rozwojowi technologii może to robić za pomocą specjalnego czujnika na skórze, który dokonuje ciągłego tkankowego pomiaru glukozy (CGM). Pozwala to na jak najlepsze indywidualne dobranie insulinoterapii z wykorzystaniem zastrzyku, penu lub pompy insulinowej.

Niezwykle ważne jest także równoczesne przestrzeganie zaleceń żywieniowych ustalonych we współpracy z lekarzem, dietetykiem i pozostałymi specjalistami zajmującymi się pacjentem z cukrzycą typu 1. Podstawą codziennego menu jest dieta z niskim indeksem glikemicznym, dobrana według potrzeb i obecności ewentualnych powikłań. W zależności od współtowarzyszących chorób niezbędne może okazać się ograniczenie białka, zwiększenie udziału błonnika pokarmowego lub zadbanie o spadek masy ciała.

Bardzo ważną częścią leczenia cukrzycy jest również edukacja pacjenta oraz jego najbliższych, co ułatwi wdrożenie zaleceń terapeutycznych, w tym zaleceń żywieniowych oraz systemów motywacji pacjenta, oraz zmniejszy ryzyko rozwoju powikłań.

Żywność medyczna w leczeniu cukrzycy typu 1

W sytuacji, gdy stan zdrowia pacjenta nie pozwala na pokrycie zwiększonego zapotrzebowania na energię, białko oraz pozostałe składniki odżywcze warto rozważyć, po konsultacji z lekarzem i jego nadzorem, uzupełnienie diety w żywność specjalnego przeznaczenia medycznego. Jej dużą zaletą jest forma płynna preparatów, która w niewielkiej objętości pozwala pokryć dodatkowe zapotrzebowanie na energię, białko, jak również niezbędne składniki odżywcze, których potrzebuje chory z cukrzycą typu 1. Dodatkowym plusem żywności medycznej jest jej łatwość w stosowaniu, coraz większy wybór asortymentu oraz możliwość łączenia jej z tradycyjnymi posiłkami.

Żywność specjalnego przeznaczenia medycznego jest szczególnie przydatna w sytuacjach, gdy pacjent nie jest w stanie przyjąć wystarczającej ilości tradycyjnych posiłków z powodu braku apetytu, osłabienia, choroby lub powikłań związanych z cukrzycą (m.in. stopy cukrzycowej). Dzięki precyzyjnemu składowi żywność ta pomaga stabilizować poziom glukozy we krwi, wspierając jednocześnie procesy regeneracyjne organizmu. Warto jednak pamiętać, że dobór odpowiednich preparatów i ich stosowanie powinny być ustalane indywidualnie, zawsze w konsultacji z lekarzem.

Bibliografia

1. Czupryniak L. i wsp.: „Zalecenia kliniczne dotyczące chorych na cukrzycę 2020 – Polskie Towarzystwo Diabetologiczne”, Diabetologia Praktyczna; 2020; Tom 6, nr 1.
2. Sieradzki J. (red): „Cukrzyca”, Warszawa, Wydawnictwo Via Medica; 2016; Tom 1-2.
3. Zasady postępowania w cukrzycy: Zalecenia dla lekarzy POZ – 2019 rok, Choroby Serca i Naczyń; 2019; tom 16, nr 2, 73–111.

Autor