Rodzaje radioterapii

W związku z tym, że radioterapia jest bardzo rozległą metodą leczenia, można ją podzielić na wiele sposobów. Biorąc za kryterium podziału wskazania do radioterapii, można wyróżnić radioterapię:

• radykalną, stosowaną np. w przebiegu niektórych nowotworów skóry, raka przełyku i krtani;
• uzupełniającą, wykorzystywaną np. przy zabiegach oszczędzających w przypadku raka piersi w celu dodatkowej eliminacji z operowanej okolicy komórek nowotworowych, które mogły pozostać po zabiegu;
• indukcyjną, stosowaną przed zabiegami operacyjnymi;
• paliatywną lub objawową, stosowaną często w celu zmniejszenia dolegliwości bólowych;
• stereotaktyczną, jako jedną z form radioterapii radykalnej, polegającą na podaniu jednej lub kilku większych dawek promieniowania na obszar guza z minimalnym obszarem zdrowej tkanki.

Ze względu na sposób napromieniowania, radioterapię dzielimy zaś na:

• teleradioterapię, wykorzystującą źródło promieniowania jonizującego znajdujące się poza ciałem pacjenta i tym samym poza obszarem zmiany nowotworowej w odległości około kilkudziesięciu centymetrów,
• brachyterapię, nazywaną również terapią kontaktową, która polega na wykorzystaniu źródła promieniowania gamma bezpośrednio na zmianę nowotworową lub w jej bliskiej okolicy.

Niezależnie od przyjętego kryterium podziału, najważniejsze w skutecznym zaplanowaniu leczenia metodą radioterapii jest dokładne dobranie dawki promieniowania i ustawienie jej w możliwie ściśle zawężoną strefę choroby, z jednoczesną ochroną przed działaniem promieniowania zdrowych tkanek. O skuteczności radioterapii decyduje również odpowiedni stan odżywienia organizmu. Dlatego też bardzo ważna jest współpraca lekarzy i dietetyka – na każdym etapie choroby onkologicznej. W celu ochrony narządów stosuje się również dodatkowe techniki, np. podaż dużej ilości płynów, co pozwala ochronić jelita przy napromieniowaniach w okolicy jamy brzusznej i obszaru miednicy, wstrzymywanie oddechu podczas radioterapii, służące ochronie serca czy stosowanie tzw. bolusów na skórę (specjalny materiał, równoważny tkance miękkiej).

Dolegliwości związane z radioterapią

Podobnie jak w przypadku każdej metody leczenia, tak i w przypadku radioterapii mogą pojawić się dolegliwości. Ograniczają się one na ogół do miejsc poddanych działaniu promieniowania. Na półmetku leczenia oraz zaraz po jego zakończeniu może nasilić się uczucie zmęczenia, przebiegające niejednokrotnie z niewielką gorączką. U chorych zmagających się z nowotworami jamy brzusznej i okolic miednicy może dodatkowo wystąpić biegunka, nudności oraz wymioty.

Dolegliwości związane z radioterapią można podzielić na wczesne, występujące do pół roku po przebiegu leczenia oraz późne, ujawniające się zazwyczaj po 6 miesiącach od radioterapii, a niekiedy po wielu latach po zakończeniu naświetlania.

Do dolegliwości występujących w trakcie radioterapii i krótko po jej zakończeniu zaliczyć możemy:

• zaczerwienie skóry i pojawianie się tzw. pajączków skórnych,
• utratę apetytu,
• utratę włosów w okolicy poddawanej promieniowaniu,
• dyspepsję,
• problemy z zajściem w ciążę,
• zwłóknienie skóry,
• marskość wątroby,
• niedrożność jelit,
• zwłóknienie i zanik nerek.

Wśród dolegliwości występujących w późniejszym okresie po zakończeniu radioterapii wyróżnić można: wady rozwojowe płodu u kobiety będącej w ciąży, zwiększone ryzyko pojawienia się innych nowotworów złośliwych oraz rozwój nowotworów wtórnych w obszarze działania promieniowania i okolic.

Dieta przy radioterapii

Odpowiednia dieta, dopasowana do potrzeb i dolegliwości pacjenta jest niezwykle ważna w trakcie leczenia onkologicznego, gdyż może zmniejszyć ryzyko rozwoju lub pogłębienia się niedożywienia, z którym zmaga się od 30-85% chorych. Warto skorzystać z porady dietetyka na każdym etapie choroby, poczynając od postawienia diagnozy poprzez aktywny proces leczenia, rekonwalescencję, remisję choroby, na opiece paliatywnej kończąc. Pierwszym elementem współpracy z dietetykiem jest przeprowadzenie dokładnego wywiadu żywieniowego i zdrowotnego oraz ocena obecnego stanu odżywienia pacjenta. Tylko na tej podstawie możliwe jest obliczenie zapotrzebowania na wszystkie makro i mikroskładniki pożywienia oraz wydanie odpowiednich zaleceń żywieniowych.

Nadrzędnym celem diety stosowanej przy radioterapii jest zapewnienie posiłków o odpowiedniej wartości odżywczej i energetycznej, utrzymanie lub przywrócenie optymalnej masy ciała, zapobiegając tym samym niedożywieniu i niedoborom pokarmowym, co może wspierać wdrożone leczenie onkologiczne. W związku ze zwiększonym zapotrzebowaniem energetycznym niezbędne jest zwiększenie kaloryczności codziennej diety oraz wzrost podaży pełnowartościowego białka, będącego wsparciem podczas procesu odbudowy tkanek. Niezwykle ważne jest również dostarczenie odpowiedniej ilości węglowodanów, witamin i składników mineralnych. Nie sposób pominąć istotnej roli tłuszczów dostarczanych wraz z dietą. Mowa tu przede wszystkim o wielonienasyconych kwasach tłuszczowych, szczególnie tych z rodziny omega-3. Z uwagi na swoje właściwości przeciwzapalne są uważane w onkologii za składnik, którego dostarczenie do organizmu wraz z dietą jest szczególnie ważne w przebiegu choroby nowotworowej.  

Jak skomponować jadłospis chorego?

Dobór posiłków, ich konsystencja oraz skład w dużej mierze zależą od tego, z jakim nowotworem zmaga się pacjent, a co za tym idzie – jaka okolica ciała jest poddana działaniu promieniowania jonizującego. Jednym z częstszych skutków ubocznych radioterapii jest brak apetytu lub całkowita niechęć do jedzenia. Do tego pojawiają się nudności oraz wymioty, suchość w jamie ustnej oraz zmiany w odczuwaniu smaku i zapachu spożywanych potraw, w związku z czym niezbędne jest przygotowywanie indywidualnych zaleceń żywieniowych, wychodzących naprzeciw potrzebom pacjenta. Posiłki powinny być atrakcyjne wizualnie, niejednokrotnie spożywane częściej, zaś w mniejszych ilościach. Wszystko po to, by zmniejszyć towarzyszące objawy i poprawić komfort życia pacjenta.

Żywność medyczna – wsparcie żywieniowe przy radioterapii

W sytuacji, gdy pacjent nie jest w stanie pokryć zwyczajową dietą swojego zapotrzebowania energetycznego i na podstawowe składniki pokarmowe, jej uzupełnieniem mogą być zalecone przez lekarza doustne preparaty odżywcze. Przykładem takiego preparatu jest Nutridrink Protein Omega 3, charakteryzujący się zwiększoną zawartością białka i energii, zawierający dodatkowo kwasy z rodziny omega-3, będące składnikiem wykazującym działanie przeciwzapalne. Odpowiednie spożycie kwasów EPA (eikozapentaenowego) wynoszące 1,4-2,0 g/dzień i/lub DHA (dokozaheksaenowego) wynoszące 0,5-1,0 g/dzień może przyczyniać się do zmniejszenia nasilenia kacheksji, zwiększenia spożycia energii i stabilizacji masy ciała z jednoczesnym zwiększeniem udziału beztłuszczowej masy ciała. Jest to związane z ich wpływem na obniżenie stężenia cytokin prozapalnych w osoczu krwi i zwiększenie tempa obumierania komórek nowotworowych. Nutridrink Protein Omega 3 może być stosowany jako dodatek do posiłku, aby podnieść jego wartość odżywczą lub uzupełnienie diety pomiędzy głównymi posiłkami. Szczególnie polecany jest w przebiegu nowotworów, w których ryzyko wystąpienia niedożywienia jest największe m.in.: głowy i szyi, płuc, jelita grubego, żołądka oraz trzustki. Nutridrink Protein Omega 3 stosuje się pod nadzorem lekarza.

Zalecenia dietetyczne przy radioterapii okolic jamy brzusznej oraz głowy i szyi

Zarówno przy napromieniowywaniu okolic jamy brzusznej, miednicy, jak i obszaru głowy i szyi pojawiają się dolegliwości związane z zaburzeniem pracy układu pokarmowego. Nadwrażliwa błona śluzowa przewodu pokarmowego wymaga wprowadzenia diety lekkostrawnej, w której przeważać będą potrawy gotowane w sposób tradycyjny lub na parze, pieczone bądź duszone. Niekiedy zachodzi potrzeba wyeliminowania z diety produktów wzdymających, np. warzyw kapustnych, cebulowych, strączkowych, o dużej ilości błonnika pokarmowego (świeże warzywa i owoce) lub podania ich w lepiej przyswajalnej formie, np. w postaci zup, koktajli czy musów. Należy wzbogacić je o pełnowartościowe białko, np. mięso drobiowe, jaja czy ryby. Dobrym uzupełnieniem będą również lżej strawne produkty zbożowe, takie jak drobna kasza jęczmienna czy biały ryż. W przypadku biegunek może być potrzeba uzupełnienia diety o elektrolity takie jak sód i potas. Duży nacisk kładzie się również na odpowiednią podaż płynów, minimum 2 litry w ciągu dnia, w celu zadbania o równowagę gospodarki wodno-elektrolitowej organizmu.

U pacjentów zmagających się z nowotworem okolic głowy oraz szyi, będących w trakcie stosowania radioterapii w tym obszarze, mogą pojawić się nasilone problemy z apetytem, gryzieniem czy połykaniem (tzw. dysfagia). Dodatkowo może wystąpić zmniejszona produkcja śliny (tzw. kserostomia), która wymusza zastosowanie lekkiej diety, opartej o produkty gotowane, mocno rozdrobnione, a niekiedy podane w formie półpłynnej oraz płynnej. Posiłki nie powinny być mocno przyprawione, a w razie potrzeby muszą być wzbogacone o dodatkowe białko czy inne substancje odżywcze.

Bibliografia:

1. Kapała A.: „Leczenie żywieniowe pacjentów z rozpoznaniem nowotworu złośliwego regionu głowy i szyi”, Onkologia w Praktyce Klinicznej — edukacja, 2018; 4 (2), 86-93.
2. Kłęk S. i wsp.: „Standardy leczenia żywieniowego w onkologii”, Nowotwory Journal of Oncology, 2015; 65 (4), 320–337.
3. Rymarowicz J., Bartosik-Psujek H.: „Neurologiczne powikłania po radioterapii nowotworów ośrodkowego układu nerwowego”, Polski Przegląd Neurologiczny, 2019; 15 (2), 88–95.
4. Wiśniewski D.: „Leczenie żywieniowe pacjentów onkologicznych”, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne, 2019; 9(2), 125–131.