Przyczyny niedożywienia w chorobie onkologicznej

Do niedożywienia dochodzi z kilku powodów, wśród których wyróżniamy:

• zaburzenie odżywiania drogą doustną – tradycyjne żywienie może być utrudnione przez anoreksję, pogorszenie lub brak apetytu, uczucie wczesnej sytości, ale także przez przeszkodę mechaniczną np. umiejscowienie guza w przewodzie pokarmowym powodujące niedrożność i trudności w połykaniu;
• zmiany w percepcji smaku i zapachu;
• zaburzenie procesów regulujących odczuwanie głodu i sytości;
• zwiększoną utratę składników odżywczych – spowodowaną zaburzeniami procesu trawienia i wchłaniania (biegunka, wymioty);
• dolegliwości związane z procesem leczenia przeciwnowotworowego (chemioterapii, radioterapii i/lub leczenia chirurgicznego) takie jak: wymioty, nudności, biegunki, zaparcia, uczucie pełności, zapalenie błony śluzowej przewodu pokarmowego.

Objawy niedożywienia

Wyróżnia się trzy rodzaje niedożywienia, różniące się patogenezą i objawami. Pierwszym rodzajem jest niedożywienie białkowo-kaloryczne, typu marasmus. Dochodzi do niego, kiedy nie jest dostarczana wystarczająca ilość kalorii (energii) i białka, bez towarzyszącego stanu zapalnego. Ten rodzaj niedożywienia rozwija się powoli. Do najczęstszych jego objawów należą spadek masy ciała, osłabienie siły mięśniowej, niedokrwistość, zaburzenia odporności i zwiększenie podatności na infekcje, zaburzenia funkcji oddychania, trawienia, spadek temperatury ciała oraz utratę włosów.

Drugim typem niedożywienia jest kwashiorkor, czyli niedożywienie białkowe. Objawia się przede wszystkim istotnymi zmianami w badaniach laboratoryjnych (m.in. spadkiem stężenia albumin i białka całkowitego w surowicy krwi) i obrzękami. Do rozwoju tego typu niedożywienia dochodzi szybko, a stan chorego może się pogarszać bardzo gwałtownie. Co ważne całkowita masa ciała pacjenta, może ulec zwiększeniu, jednak jest to wzrost pozorny, gdyż spowodowany magazynowaniem wody w organizmie i narastaniem obrzęków. Występuje najczęściej w następstwie ciężkiej choroby, urazu czy operacji.

Ostatnim, trzecim typem niedożywienia jest niedożywienie typu mieszanego, które jest połączeniem dwóch powyższych. Rozwija się najczęściej u pacjentów chorujących przewlekle, wyniszczonych, którzy mają zwiększone zapotrzebowanie na energię i  składniki odżywcze, jednak nie dostarczają ich odpowiedniej ilości do organizmu.

Skutki niedożywienia u pacjentów z chorobą nowotworową

Konsekwencje niedożywienia u pacjentów onkologicznych mogą być bardzo poważne. Odpowiedni sposób żywienia wpływa korzystnie nie tylko na przebieg leczenia, ale również na jakość życia chorych. Wśród najczęściej występujących bezpośrednich skutków niedożywienia wymienia się:

• utratę masy ciała (głównie masy mięśniowej),
• osłabienie,
• zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej,
• zmiany narządowe (np. zanik kosmków jelitowych),
• obniżenie sprawności ruchowej.

Co więcej, do pośrednich skutków niedożywienia zaliczamy:

• zwiększone ryzyko infekcji,
• dłuższe gojenie się ran,
• pogorszenie tolerancji leczenia przeciwnowotworowego (może to prowadzić do wcześniejszego zakończenia leczenia lub jego tymczasowego przerwania),
• wydłużenie czasu hospitalizacji,
• uzależnienie od osób trzecich,
• unieruchomienie,
• pogorszenie samopoczucia.

Zapobieganie niedożywieniu – jak powinien odżywiać się pacjent onkologiczny?

Odpowiednio skomponowana dieta, zgodnie z zasadami zdrowego żywienia, jest niezwykle ważna dla zachowania i poprawy zdrowia. Ma ona szczególnie znaczenie w przypadku choroby nowotworowej, podczas której ulegają zmianie potrzeby żywieniowe chorego, możliwości przyjmowania pokarmów i przyswajania składników odżywczych. Ważne jest zatem dopasowanie diety do stanu odżywienia chorego i możliwości jej realizacji przez pacjenta.

Nieodłącznym elementem jest ocena stanu odżywienia i zapotrzebowania na wszystkie składniki odżywcze,  której wynik pozwoli na ustalenie, czy istnieje potrzeba zastosowania interwencji żywieniowej i jaką najlepiej zastosować, aby poprzez odpowiednią dietę wzmocnić organizm pacjenta przed lub w trakcie leczenia. Ocenę dotychczasowego sposobu żywienia można dokonać za pomocą szczegółowego wywiadu żywieniowego, co pozwoli poznać nawyki i preferencje żywieniowe pacjenta. Dzięki uzyskanym informacjom można obliczyć zapotrzebowanie pacjenta na poszczególnie składniki odżywcze i dopasować taką dietę, która da możliwość pokrycia tego zapotrzebowania i którą pacjent będzie w stanie realizować. Warto w tym celu skorzystać z pomocy wykwalifikowane dietetyka.

Dieta u większości chorych na raka powinna być lekkostrawna, należy unikać potraw smażonych, tłustych i wędzonych, lepiej zastąpić je daniami gotowanymi, pieczonymi, duszonymi lub przygotowywanymi na parze. Warto również wykluczyć produkty o dużej zawartości tłuszczu, soli, ostrych przypraw i cukru. Jeśli choroba objęła jeden z narządów układu pokarmowego, żywienie powinno jak najmniej obciążać ten organ. Posiłki powinny być urozmaicone, tak aby zawierały produkty z różnych grup (warzywa i owoce, produkty zbożowe, produkty mleczne, produkty będące źródłem białka o wysokiej wartości odżywczej, tłuszcze roślinne). Warto również, aby były małe, ale podawane często, co zwiększa szanse na zjedzenie przez pacjenta całej podawanej porcji oraz ułatwia jej trawienie. Niezbędne jest również odpowiednie nawodnienie – zalecane jest spożywanie codziennie przynajmniej 2 litrów płynów.

Należy pamiętać również o odpowiedniej podaży białka. W przypadku niektórych pacjentów onkologicznych, zapotrzebowanie na białko może wzrosnąć nawet dwukrotnie w stosunku do zapotrzebowania osoby zdrowej, u której wynosi ono 0,8 g kg należnej masy ciała. U pacjentów z dużym stopniem wyniszczania, zapotrzebowanie na białko może być jeszcze większe i wynosić nawet 2-3 g/kg należnej masy ciała. Do codziennego jadłospisu warto więc wprowadzić chude mięso, produkty mleczne, ryby i jaja. Poza białkiem istotne znaczenie mają inne składniki odżywcze jak tłuszcze, węglowodany, witaminy i składniki mineralne. Szczególnie ważne są wielonienasycone kwasy tłuszczowe, zwłaszcza kwasy z grupy omega-3. Dietę osoby chorej na nowotwór warto urozmaicić więc o tłuste ryby morskie, oleje roślinne i orzechy (jeśli są dobrze tolerowane). Kolejną ważną grupą są węglowodany, które są źródłem energii dla organizmu. Występują głównie w produktach zbożowych (jeśli jest to możliwe, warto wybierać te pełnoziarniste jak pieczywo razowe, graham, grube kasze, ryż brązowy), a także w warzywach i owocach. Unikać należy jednak węglowodanów prostych (cukrów), których źródłem są słodycze, wyroby cukiernicze, napoje słodzone.

Gdy jednak przyjmowanie tradycyjnych posiłków okazuje się niemożliwe lub niewystarczające do pokrycia zapotrzebowania pacjenta na wszystkie składniki odżywcze, po konsultacji z lekarzem, warto rozważyć wprowadzenie żywienia medycznego.

Może ono stanowić uzupełnienie tradycyjnej diety lub całkowicie ją zastąpić, przykładem takiego produktu jest Nutridrink Protein, który stanowi skoncentrowane źródło energii i składników odżywczych w małej objętości (125 ml). Cechuje się wysoką zawartość białka, dlatego rekomendowany jest jako wsparcie żywieniowe, w przypadku pacjentów onkologicznych, u których zapotrzebowanie na ten składnik jest zwiększone. Ma zastosowanie przed i w trakcie chemioterapii, radioterapii oraz w przygotowaniu do leczenia chirurgicznego.

Produkty tego typu można przyjmować samodzielnie, można jednak również łączyć je z produktami tradycyjnymi np. owocami, tworząc smoothie, czy jako dodatek do porannej owsianki. Należy jednak pamiętać, iż preparaty te należy stosować pod nadzorem lekarza.

Bibliografia:

1. Niedożywienie i ocena stanu odżywienia pacjenta, Dominika Wnęk, https://www.mp.pl/pacjent/dieta/niedozywienie/110018,niedozywienie-i-ocena-stanu-odzywienia-pacjenta
2. Niedożywienie pacjentów onkologicznych, Dominika Wnęk, https://www.mp.pl/pacjent/dieta/niedozywienie/110095,niedozywienie-pacjentow-onkologicznych
3. Żywienie pozajelitowe w onkologii, Stanisław Kłęk, https://podyplomie.pl/onkologia/21238,zywienie-pozajelitowe-w-onkologii
4. Zbyt dużo chorych na nowotwór umiera z niedożywienia, Marta Koblańska https://www.termedia.pl/onkologia/Zbyt-duzo-chorych-na-nowotwor-umiera-z-niedozywienia,32344.html
5. Zgon w chorobie nowotworowej - z niedożywienia? Tak, to możliwe, PAP, https://www.rynekzdrowia.pl/Serwis-Onkologia/Zgon-w-chorobie-nowotworowej-z-niedozywienia-Tak-to-mozliwe,160407,1013,1.html
6. Dieta w chorobie nowotworowej – energia do walki z chorobą, https://www.mp.pl/pacjent/onkologia/aktualnosci/184367,dieta-w-chorobie-nowotworowej-energia-do-walki-z-choroba
7. Dieta a nowotwór, Urszula Stachowiak; na podstawie J. McKay, N. Hirano „Chemioterapia, radioterapia”, Cancer BackUp „Complementary therapies”
8. https://www.wco.pl/wp-content/uploads/2015/08/dieta_a_nowotwor.pdf
9. Standard leczenia żywieniowego w onkologii, Stanisław Kłęk