Jarzębina – charakterystyka i występowanie

Do rodzaju jarząb (łac. Sorbus) z rodziny różowatych (łac. Rosaceae) zalicza się około 80 gatunków różnych drzew i krzewów pochodzących przeważnie z umiarkowanej strefy półkuli północnej. Najbardziej znany jest jarząb pospolity (łac. Sorbus aucuparia). Jest to jeden z czterech dziko rosnących gatunków w Polsce. Do pozostałych zalicza się jarząb mączny, jarząb szwedzki i jarząb brekinia. 

Jarząb pospolity występuje na terytorium Europy (prócz Grecji i południowej Hiszpanii) oraz na Syberii i w Azji Mniejszej. W Polsce rośnie głównie w lasach liściastych i mieszanych na niżu. Roślina ta to nieduże drzewo dorastające do około 20 metrów wysokości. W naszym kraju jarzębina pospolita kwitnie w maju, a jej owoce dojrzewają końcem sierpnia i we wrześniu. Liście jarzębiny w trakcie jesieni przybierają piękne odcienie żółci i czerwieni, dlatego też często spotkamy ją jako ozdobę w parkach czy ogrodach. W gwarze ludowej czerwona jarzębina była nazywana także jako jarząbek, chaps, judyna, wilczura czy skoruch.

Jarząb pospolity i jego wartości odżywcze

Owoce jarzębiny są źródłem cennych dla organizmu witamin i składników mineralnych. Surowe owoce jarzębiny jednak nie nadają się do spożycia ze względu na gorzki smak oraz zawartość trującego kwasu parasorbinowego. Na skład owoców jarzębiny składają się cukry proste takie jak: fruktoza, glukoza oraz sacharoza, dlatego po obróbce termicznej – stają się słodkie. Ponadto jarzębina bogata jest w witaminę C, E, prowitaminę A czyli beta-karoten oraz witaminę K. Do najważniejszych składników mineralnych wchodzących w skład tych czerwonych owoców zalicza się: magnez, wapń, cynk, żelazo i mangan. Stwierdzono w nich również obecność kwasów organicznych, błonnika rozpuszczalnego oraz pektyn. Liście jarzębiny natomiast są źródłem flawonoidów oraz kwasów fenolowych.

Właściwości zdrowotne czerwonej jarzębiny

W dzisiejszych czasach fitoterapia jest coraz częściej wykorzystywana w celach leczniczych. W medycynie ludowej owoce jarzębiny stosowane były między innymi w leczeniu:

• cukrzycy,
• zaburzeń metabolicznych,
• kamicy nerkowej,
• artretyzmu,
• reumatyzmu,
• nieżytu żołądka, dwunastnicy i jelita cienkiego,
• chorób wątroby i woreczka żółciowego.

Preparaty z jarzębiny wykorzystywane są także w celu zwiększenia wydalania kwasu moczowego. Mają działanie przeczyszczające, odtruwające, przeciwzapalne na błony śluzowe, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Ponadto owoce jarzębiny regulują przemianę materii oraz działają wzmacniająco przy przeziębieniu czy grypie. W starożytnym Rzymie wyciągu z tych owoców używano także jako środek na wzmocnienie pracy serca i naczyń krwionośnych. Warto wspomnieć również o właściwościach przeciwutleniających jarzębiny, dzięki czemu znacznie obniża stres oksydacyjny i może być stosowana w profilaktyce chorób kardiologicznych, nowotworowych czy neurodegeneracyjnych. 

Jak jeść jarzębinę?

Od lat spotykamy się ze stwierdzeniem, że owoce jarzębiny są trujące i nie nadają się do jedzenia. Owszem – nie należy spożywać surowych owoców ze względu na ich toksyczność. Na szczęście, po przemrożeniu, sparzeniu, zagotowaniu czy blanszowaniu tracą trujące właściwości i gorzki smak. Tradycyjne przetwory wytwarzane z jarzębiny w celach leczniczych to: napary, odwary, maceraty i intrakty. Jarzębina będzie także idealnym surowcem do wykonania domowych przetworów, takich jak: marmolada, konfitura czy dżem. Świetnie sprawdzą się jako dodatek do kanapek, mięs czy serów. 

Nalewka z jarzębiny

Jarzębina to również surowiec to produkowania różnego rodzaju alkoholi takich jak nalewki, wódki czy wina. Do najpopularniejszych zalicza się nalewki, do których można dodać cukru i soku z cytryny. Inaczej nazywa jest jarzębiakiem — połączenie wódki z nalewu jarzębinowego z jabłkami i karmelem. 

Przetwory z jarzębiny – gdzie kupić?

Przetwory z jarzębiny w większości dostępne są w różnego rodzaju sklepach ze zdrową żywnością. W ogólnodostępnych aptekach również dostępne są preparaty z wykorzystaniem jarzębiny, takie jak soki czy herbatki ziołowe z dodatkiem suszonych owoców.

Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy uznaje się, że nie ma wystarczających dowodów naukowych uzasadniających wprowadzenie preparatów z jarzębiny na większą skalę jako środków leczniczych.

Bibliografia

1. Muzykiewicz A., Zielonka-Brzezicka J., Klimowicz A., Florkowska K. Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia L.) jako źródło składników o potencjalnym działaniu antyoksydacyjnym – porównanie właściwości przeciwutleniających ekstraktów z liści, kwiatów i owoców. Problemy Higieny i Epidemiologii 2017, 98(2): 125-132.
2. Aurori, M., Niculae, M., Hanganu, D., Pall, E., Cenariu, M., Vodnar, D. C., Fiţ, N., & Andrei, S. (2024). The Antioxidant, Antibacterial and Cell-Protective Properties of Bioactive Compounds Extracted from Rowanberry (Sorbus aucuparia L.) Fruits In Vitro. Plants (Basel, Switzerland), 13(4), 538. https://doi.org/10.3390/plants13040538 
3. Bobinaitė, R., Grootaert, C., Van Camp, J., Šarkinas, A., Liaudanskas, M., Žvikas, V., Viškelis, P., & Rimantas Venskutonis, P. (2020). Chemical composition, antioxidant, antimicrobial and antiproliferative activities of the extracts isolated from the pomace of rowanberry (Sorbus aucuparia L.). Food research international (Ottawa, Ont.), 136, 109310. https://doi.org/10.1016/j.foodres.2020.109310 
4. Razina, T. G., Zueva, E. P., Ulrich, A. V., Rybalkina, O. Y., Chaikovskii, A. V., Isaikina, N. V., Kalinkina, G. I., Zhdanov, V. V., & Zyuz'kov, G. N. (2016). Antitumor Effects of Sorbus aucuparia L. Extract Highly Saturated with Anthocyans and Their Mechanisms. Bulletin of experimental biology and medicine, 162(1), 93–97. https://doi.org/10.1007/s10517-016-3554-4 

Autor