Wytrzeszcz oczu — co to jest i jak wygląda?

Wytrzeszcz oczu (łac. exophthalmos/proptosis) to stan, w którym gałki oczne są nadmiernie wysunięte z oczodołów. Objaw ten może być jednostronny (wytrzeszcz jednego oka) lub obustronny, gdy odnosi się do obu oczu. W praktyce klinicznej wytrzeszcz jest jednym z najbardziej charakterystycznych objawów orbitopatii tarczycowej, czyli stanu zapalnego i immunologicznego dotyczącego tkanek oczodołu, które związane są z chorobami tarczycy, w tym głównie z chorobą Gravesa-Basedowa.

Pierwszym zauważalnym przez pacjentów objawem wytrzeszczu są nazywane przez nich potocznie „wyłupiaste oczy”, które mogą wyglądać na niesymetryczne, tzn. jedno oko bardziej wypukłe od drugiego. Wytrzeszczowi oczu może towarzyszyć również uczucie obecności piasku pod powiekami, doskwierać nadmierne łzawienie i światłowstręt, a także może pojawić się ograniczenie ruchomości gałek ocznych, a nawet podwójne widzenie. W cięższych przypadkach może dojść do owrzodzeń rogówki i ucisku na nerw wzrokowy.

Sprawdź dostępne terminy wizyt u lekarza medycyny ogólnej

Wytrzeszcz oczu — przyczyny

Najczęstszą przyczyną wytrzeszczu oczu u osób dorosłych jest wspomniana wcześniej orbitopatia tarczycowa. U jej podłoża leży najczęściej nadczynność tarczycy w przebiegu autoimmunologicznej choroby Gravesa-Basedowa, ale niekiedy wytrzeszcz oczu może pojawić się również przy niedoczynności tarczycy. W efekcie reakcji autoimmunologicznej dochodzi do nacieku komórek zapalnych i obrzęku tkanek miękkich oczodołu, co skutkuje wypchnięciem gałek ocznych do przodu. Do innych przyczyn wytrzeszczu możemy zaliczyć urazy (np.krwiaki pozagałkowe), infekcje powodujące utworzenie się ropni w obrębie oczodołu, nowotwory złośliwe i łagodne oczodołu, malformacje tętniczo-żylne, ale także pewne schorzenia z zakresu neurologii i psychiatrii, które rzadko są bezpośrednią przyczyną egzoftalmii, ale mogą maskować i modyfikować jej objawy.

Za pozorny wytrzeszcz oczu mogą odpowiadać także retrakcja powieki (czyli jej uniesienie), jednostronne powiększenie gałki ocznej, wysoka krótkowzroczność, buphthalmos (czyli powiększenie gałki ocznej zwykle związane z jaskrą wrodzoną), opadanie dolnej powieki, rozluźnienie mięśni prostych oka, czy mikroftalmię (czyli nieprawidłowo małą gałkę oczną po stronie przeciwnej oraz asymetrię kostnych elementów oczodołów, oraz ich spłycenie). 

Wytrzeszcz oczu — jak rozpoznać?

Podstawą diagnostyki wytrzeszczu oczu jest badanie fizykalne przeprowadzone przez okulistę. W badaniu tym mierzy się stopień wytrzeszczu za pomocą egzoftalmometru Hertla, specjalnego urządzenia, które pozwala zmierzyć odległość między wierzchołkiem rogówki a boczną ścianą oczodołu. W diagnostyce wytrzeszczu stosuje się także badania obrazowe, takie jak tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny, oceniające mięśnie gałkoruchowe oraz tkanki oczodołowe. Przeprowadza się również badania laboratoryjne, w których oznacza się przede wszystkim poziomy hormonów tarczycowych FT3, FT4 oraz TSH, a także przeciwciała anty-TSHR, co ma na celu postawienie rozpoznania orbitopatii tarczycowej, którą finalnie będzie leczył endokrynolog.

Pamiętaj, że wizytę u wybranego specjalisty z łatwością umówisz poprzez portal LekarzeBezKolejki.pl.

Orbitopatia tarczycowa (wytrzeszcz endokrynny) — co to jest?

Wytrzeszcz endokrynny oczu jest schorzeniem zaliczanym do chorób z autoagresji, o nie do końca poznanej etiologii. W nadczynności tarczycy, a także w przebiegu innych chorób tego gruczołu, może dochodzić do zwiększenia objętości tkanek oczodołu na skutek zaburzeń metabolizmu tkanki tłuszczowej, łącznej oraz mięśni okoruchowych. Oczodół wypełnia się coraz to większą masą tkanek, co powoduje ucisk na struktury kostne oczodołu i samej gałki ocznej, przez co oko przesuwa się w kierunku powiek. Wytrzeszcz oczu najczęściej jest objawem i przebiega w chorobie Gravesa-Basedowa, ale może towarzyszyć także innym autoimmunologicznym schorzeniom tarczycy np. w chorobie Hashimoto.

Wytrzeszcz oczu — jak leczyć?

Leczenie wytrzeszczu oczu uzależnione jest od przyczyny, która powoduje jego wystąpienie. W przypadku orbitopatii tarczycowej najważniejsze jest unormowanie funkcji tarczycy. 

Egzoftalmia leczona jest poprzez stosowanie środków farmakologicznych, takich jak leki przeciwtarczycowe i kortykosteroidy, leczenie biologiczne z zastosowaniem tocilizumabu, rytuksymabu. W określonych przypadkach stosuje się także napromienianie oczodołów, leczenie chirurgiczne polegające na dekompresji oczodołu, a także operacje korekcyjne powiek i mięśni gałkoruchowych, ale tylko w stabilnej fazie choroby podstawowej. 

W celu łagodzenia dolegliwości, w szczególności w łagodnych postaciach wytrzeszczu, pomocne mogą okazać się preparaty o działaniu nawilżającym oko oraz unikanie czynników drażniących takich jak palenie tytoniu. Wymagane są także okresowe kontrole okulistyczne. Wytrzeszcz oczu u dzieci wymaga pilnej diagnostyki różnicowej – od zmian zapalnych po wrodzone guzy oczodołu.

Wytrzeszcz oczu — powikłania

Nieleczony lub źle kontrolowany wytrzeszcz oczu może prowadzić do uszkodzenia i owrzodzenia rogówki na skutek niedomykania powiek, przewlekłego bólu i dyskomfortu, zaburzeń widzenia i ślepoty (w tym także podwójnego widzenia) z powodu ucisku na nerw wzrokowy. Częstość i ciężkość powikłań wytrzeszczu rośnie w przypadku orbitopatii tarczycowej, która jest nieleczona lub nieprawidłowo leczona albo pogarszająca się mimo zastosowanego leczenia.

Wytrzeszcz oczu u dziecka

U dzieci wytrzeszcz oczu jest rzadką przypadłością, ale stanowi zawsze sygnał alarmowy, który może świadczyć o guzie znajdującym się w obrębie oczodołu, np. siatkówczaku, neuroblastomie, ropniu, malformacji naczyniowej lub chorobie tarczycy. Wczesne rozpoznanie i leczenie są kluczowe dla zachowania wzroku i uniknięcia powikłań rozwojowych. U niemowląt należy różnicować fizjologiczne wywracanie gałek ocznych w kierunku do góry, jednakże regularne wytrzeszczanie oczu może wymagać konsultacji neurologicznej i okulistycznej.

Wytrzeszcz oczu — czy jest wyleczalny?

Wytrzeszcz oczu może być wyleczalny, zwłaszcza jeśli przyczyna jest szybko rozpoznana i skutecznie leczona. Kluczowe jest leczenie choroby podstawowej, tak jak w przypadku orbitopatii tarczycowej. Zarówno leczenie przyczyn egzoftalmii, jak i jej objawów, często przynosi poprawę, choć pełny powrót do pierwotnego wyglądu może nie być możliwy bez operacji plastycznej oczodołu. W momencie zaobserwowania niepokojących objawów oraz wystąpienia wytrzeszczu należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza.

Wytrzeszcz oczu — podsumowanie

Wytrzeszcz oczu (egzoftalmia) jest objawem świadczącym o poważnych chorobach ogólnoustrojowych, przede wszystkim o orbitopatii tarczycowej. Obecność wytrzeszczu oczu – jednostronna czy obustronna – wymaga pilnej diagnostyki i interwencji lekarskiej. Objaw ten może również występować u dzieci i niemowląt, co zawsze wymaga pogłębionej oceny okulistycznej lub neurologicznej. Nieleczony wytrzeszcz może prowadzić do poważnych powikłań okulistycznych, w tym utraty wzroku. Prawidłowo rozpoznany i leczony wytrzeszcz oczu może być skutecznie kontrolowany, a w wielu przypadkach nawet całkowicie ustąpić.

Bibliografia

1. Butt, S., & Patel, B. C. (2023, June 26). Exophthalmos. In StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK559323/
2. Medycyna Praktyczna: Orbitopatia tarczycowa. Artykuł dostępny na: https://www.mp.pl/pacjent/okulistyka/chorobyoczu/chorobyoczodolu/129133,orbitopatia-tarczycowa (dostęp 30.05.2025 r.)
3. Medycyna Praktyczna: Badanie wytrzeszczu – egzoftalmometria. Artykuł dostępny na: https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/77442,badanie-wytrzeszczu-egzoftalmometria (dostęp 30.05.2025 r.)
4. NHS UK: Bulging Eyes. Artykuł dostępny na: https://www.nhs.uk/conditions/bulging-eyes/ (dostęp 30.05.2025 r.)
5. NIDirect: Exophthalmos (bulging eyes). Artykuł dostępny na: https://www.nidirect.gov.uk/conditions/exophthalmos-bulging-eyes (dostęp 30.05.2025 r.)
6. ScienceDirect: Exophthalmos. Artykuł dostępny na: https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/exophthalmos  (dostęp 30.05.2025 r.)
7. Niżankowska, M.H. (2007). Okulistyka. Podstawy kliniczne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa

Autor